Η Μάχη της Δάρας (530) Απο τον Αν. Καθηγητή Στρατιωτικής Ιστορίας, Ανδρέα Καστάνη

 

( Εισήγηση του Αν. Καθηγητή Στρατιωτικής Ιστορίας Ανδρέα Καστάνη στο Συνέδριο "Ο πόλεμος στο Βυζάντιο και στη Δυση" ΣΣΕ 2012. )

«Εὐθείας μέν τά ἔσχατα τῆς ἀριστερᾶς, ἥ ἔνερθεν ἦν τῆς ὀρθῆς κεραίας μέχρι ἐς τόν λόφον, ὅς ταύτῃ ἀνέχει, Βούζης εἶχε ξύν ἱππεῦσι πολλοῖς και Φάρας Ἔρουλος ξύν ὁμογενέσι τριακοσίοις^. ἐν δεξιᾷ δέ αὐτῶν τῆς τάφρου ἐκτός κατά τήν γωνίαν, ἥν ἥ τε ὀρθή κεραία καί ἡ ἐνθένδε εὐθεῖα ἐποίει, Σουνίκας τε ἦν καί Αἰγάν Μασαγέται γένος, ξύν ἱππεύσιν ἑξακοσίους, ὅπως, ἤν οἵ τε ἀμφί Βούζην καί Φάραν τραπεῖεν, αὐτοί πλάγιοι κατά τάχος ἰόντες κατά νώτου τε τῶν πολεμίων γινόμενοι τοῖς ἐκείνῃ Ῥωμαίοις ἀμύνειν εὐπετῶς δύνωνται. ἐπί θάτερα δέ τρόπῳ τῷ αὐτῷ ἐτετάχαντο^. τῆς μέν γάρ εὐθείας τά ἔσχατα ἱππεῖς πολλοί εἶχον, ὧν Ἰωάννης τε ὁ Νικήτου ἦρχε καί Κύριλλός τε καί Μάρκελλος^. ξυνῆν δέ αὐτοῖς καί Γερμανός καί Δωρόθεος^. ἐς γωνίαν δέ τήν ἐν δεξιᾷ ἱππεῖς ἐτάξαντο ἑξακόσιοι, ὧν Σίμμας τε καί Ἀσκάν Μασσαγέται ἦρχον, ἵνα, ὅπερ εἴρηται, τῶν ἀμφί τόν Ἰωάννην τρεπομένων, ἄν οὕτω τύχῃ, αὐτοί ἐνθένδε ἐξανιστάμενοι κατά νώτου τῶν Περσῶν ἴωσι. 

πανταχῆ δέ τῆς τάφρου οἵ τε τῶν ἱππέων κατάλογοι καί ὁ πεζός στρατός ἵστατο. ὧν κατά μέσους εἱστήκεσαν.  ὧν δή ὄπισθεν οἵ τε ἀμφί Βελισάριον καί Ἑρμογένην κατά μέσους εἱστήκεσαν».    

                                                                                                           

                                          Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.13.19.2   

            Ιστορικό πλαίσιο. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Αναστάσιος Α΄ ο Δίκορος (491- 518)[1] κατασκεύασε το οχυρό του Δάρα[2] ή Αναστασιούπολη (σήμερα Ογούζ)[3], μεταξύ του 505 και του 507. Διέθετε ισχυρά τείχη και αποθήκες ανεφοδιασμού[4]. Λειτουργούσε ως στρατιωτική βάση στα σύνορα της αυτοκρατορίας με την Περσία. Υπήρξε η έδρα του δούκα της Μεσοποταμίας (527-532) και αργότερα του στρατηλάτη[5] της Ανατολής (540-573). Πολλές φορές, το οχυρό άλλαξε χέρια ανάμεσα στους Βυζαντινούς και στους Πέρσες. Χάθηκε οριστικά το 639 από τους Άραβες. 

            Περί την περιοχή της Κασπία, κατοικούσαν χριστιανοί Ίβηρες (περιοχή της σημερινή Γεωργία), οι οποίοι ήταν υποτελείς από παλιά στους Πέρσες[6]. Προέκυψε μια σοβαρή θρησκευτική διαφωνία[7], ανάμεσα στους βασιλιάδες της Περσίας Καβάδη (488-531) και των Ιβήρων Γουργένη. Ο τελευταίος ζήτησε την προστασία του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουστίνου Α΄ (518-527) και κατέφυγε στη βυζαντινή επαρχία της Λαζικής (αρχαία Κολχίδα). 

Μετά από μια διαφωνία που προέκυψε μεταξύ του Ιουστίνου και του Καβάδη, σχετικά με τη διαδοχή του περσικού θρόνου[8], οι Πέρσες επίσπευσαν τη συγκέντρωση στρατού κατά του βασιλιά της Ιβηρίας. Ο Ιουστίνος διέταξε τα στρατεύματα του να ενεργήσουν αντιπερισπασμό στην Αρμενία, η οποία βρισκόταν υπό περσικό έλεγχο. Οι πρώτες βυζαντινές επιτυχίες σύντομα μετατράπηκαν σε ήττες, εξαιτίας του όγκου των δυνάμεων που διέθεταν οι Πέρσες. Περίπου τα ίδια φαινόμενα παρουσιάσθηκαν στη Μεσοποταμία, όπου οι βυζαντινές δυνάμεις αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν προς το φρούριο της Νισίβης[9]. 

            Το 527, όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Ιουστίνος τον διαδέχθηκε ο ανεψιός του Ιουστινιανός Α΄ (527-565), ο οποίος διέταξε τον Βελισάριο[10] να πάει στη Μεσοποταμία και να κατασκευάσει ένα οχυρό πλησίον της Νισίβης (βρισκόταν πλησίον και νοτιοανατολικά του οχυρού Δάρα). Η κατασκευή προκάλεσε την αντίδραση των Περσών[11], οι οποίοι έστειλαν ισχυρές δυνάμεις και κατέστρεψαν το οχυρό (529). Μετά από αυτή την εξέλιξη, ο Ιουστινιανός προήγαγε τον Βελισάριο σε στρατηλάτη της Ανατολής και τον διέταξε να εκστρατεύσει εναντίον των Περσών. 

                                             Περιγραφή του πεδίου της μάχης 

. Το οχυρό Δάρα έλεγχε την κύρια οδό προς τη Μεσοποταμία, τη Συρία και τη βορειοδυτική Μ. Ασία, με συνέπεια η στρατιωτικοπολιτική αξία της να ήταν μεγάλη. Βρισκόταν στο νότιο τμήμα του όρους Ιζαλάς (Τουρ Αμπντίν). Έφρασσε το δρόμο Νίσιβη (σήμερα Νουσαϊμπίν) – Μαρδές (σήμερα Μαρτίν). Βρισκόταν 15 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Νίσιβης[12]. Ανατολικά της πόλης υπήρχε ένας χείμαρρος, ο οποίος τους χειμερινούς μήνες κατέληγε νότια στον ποταμό Αβόρα (Χαμπούρ). Το έδαφος ήταν μάλλον επίπεδο και άγονο με ομαλές λοφοσειρές και διακοπτόταν από τους πολλούς χείμαρρους[13].    

    

Γενική Κατάσταση, Δυνάμεις και Διάταξη των Αντιπάλων.

    Πέρσες. Οι Πέρσες συγκέντρωσαν 40.000 άνδρες, οι οποίοι παρατάχθηκαν σε ένα μέτωπο[14]. Επικεφαλής των περσικών δυνάμεων ήταν ο Μιρράνης (τίτλος περσική αρχή, πιθανόν αρχηγός εκστρατευτικού σώματος) Περόζης. Οι Πέρσες παρατάχθηκαν σε δύο γραμμές. Στην πρώτη τάχθηκαν οι μισές δυνάμεις. 

Ο Θεοφάνης αναφέρει ότι οι περσικές δυνάμεις παράταξαν στην πρώτη γραμμή τρία τάγματα[15]. Στη δεύτερη γραμμή τάχθηκαν οι υπόλοιπες δυνάμεις, με προοπτική να τις εναλλάξει με τα εμπρός μαχόμενα τμήματα. Στο λόχο των Αθανάτων δόθηκε η εντολή να επέμβουν στη μάχη ύστερα από εντολή του Περόζη (ο Προκόπιος δεν διευκρινίζει τη θέση των Αθανάτων)[16]. Επικεφαλής του δεξιού πλευρού ήταν ο Πιτυάξης και του αριστερού ο Βαρεσμανάς[17]. Από τη διάταξη που έλαβαν οι περσικές δυνάμεις φαίνεται ότι ακολούθησαν το γνωστό δόγμα που χρησιμοποίησαν σε όλες τις μάχες που έδωσαν εναντίον των Ελλήνων.

 Βασίζονταν στη συντριπτική αριθμητική υπεροχή και αδιαφορούσαν για τη σύλληψη οιανδήποτε ελιγμού. Η διάταξη παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με αυτή της μάχης των Γαυγαμήλων, γεγονός το οποίο δείχνει ότι το επίπεδο της πολεμικής τέχνης που διέθεταν ήταν μάλλον χαμηλό.

 Ο Προκόπιος αναφέρει ότι περσικό πεζικό ήταν αναξιόπιστο και πρόχειρα εξοπλισμένο[18], αποτελούμενο από στρατολογηθέντες αγρότες[19] 

. Οι περσικές δυνάμεις φαίνεται ότι παρουσίαζαν τα ίδια δομικά και ποιοτικά προβλήματα, όπως και στις μάχες που έδωσε ο Μέγας Αλέξανδρος.

            Βυζαντινοί. Οι Βυζαντινοί συγκέντρωσαν 25.000 άνδρες. Έξω από το οχυρό της Δάρας, σε απόσταση όση ήταν η βολή ενός λίθου, εκτοξευόμενος πιθανόν από βαλλίστρα (ballista) ή καταπέλτη, ο Βελισάριος διέταξε να κατασκευασθεί  μια  τάφρος. Ήταν βαθιά, διέθετε πολλές διόδους (διευκόλυνε  την επίθεση και την άμυνα) και είχε σχήμα μαιάνδρου[20], του οποίου το κεντρικό τμήμα (μήκος) ήταν μικρότερο σε σχέση με τις δύο ορθές κεραίες του[21]. 

Οι βυζαντινές δυνάμεις παρατάχθηκαν κατά τον ακόλουθο τρόπο: Στο άκρο αριστερό, στο λόφο από πίσω της ορθής κεραίας της τάφρου τοποθετήθηκαν Ερούλοι ιππείς υπό τον Φάρα[22] και αμέσως δεξιότερα οι ιππείς του Βούζη (Βυζαντινός στρατηγός της Ανατολής[23]). Στο κέντρο πίσω από την τάφρο ( ο Προκόπιος δεν αναφέρει αν οι δυνάμεις του κέντρου ήταν παραταγμένοι εμπρός ή πίσω από την  τάφρο, αλλά δεν θα είχε στρατιωτική έννοια το όρυγμα να ήταν πίσω από την παράταξη τουλάχιστον του ιππικού[24]) ήταν τοποθετημένοι οι Βυζαντινοί ιππείς και πεζοί. 

Πίσω από αυτούς είχε πάρει θέση ο στρατηγός Βελισάριος μαζί με τον Ερμογένη[25] (magister officiorum). Μπροστά από τα άκρα του κέντρου τοποθέτησε αντίστοιχα από ένα τμήμα ιππικού των Ούννων (φοιδεράτοι[26]), αριστερά υπό τους Σουνίκα και Αιγάν και δεξιά υπό τους Σίμμα και Ασκάν. Στο δεξιό πλευρό, τάχθηκε το βυζαντινό ιππικό υπό τους Ιωάννη Νικήτα (επικεφαλής όλων), Κυρίλλου, Μαρκέλλου, Γερμανού και Δωρόθεου[27]. Από την περιγραφή του Προκόπιου φαίνεται ότι ο όγκος των βυζαντινών δυνάμεων ήταν ταγμένος στο κέντρο.

  Η θέση του Βελισάριου, πίσω από το κέντρο της παράταξης, του έδινε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει την εξέλιξη της μάχης και να επέμβει αν χρειασθεί. 

                                       Διεξαγωγή της μάχης. 

Αργά το απόγευμα, το ιππικό της δεξιάς παράταξης των Περσών διενήργησε επίθεση εναντίον του αριστερού της βυζαντινής παράταξης. Οι δυνάμεις του Βούζη και του Φάρα υποχώρησαν. Οι Πέρσες δεν συνέχισαν την επίθεση τους, επειδή φοβήθηκαν την κύκλωση τους από τους Ούννους. Η κατάσταση αυτή έγινε αντιληπτή από τους Βυζαντινούς στρατηγούς και η αριστερή παράταξη των Βυζαντινών διενήργησε αντεπίθεση, υποχρεώνοντας τους Πέρσες να υποχωρήσουν, εγκαταλείποντας επτά νεκρούς[28].

Την επομένη οι περσικές δυνάμεις ενισχύθηκαν με άλλους 10.000 άνδρες, οι οποίοι ήρθαν από τη Νισίβη[29]. Όλο το πρωινό διατέθηκε σε διαπραγματεύσεις για να αποφευχθεί η σύγκρουση, οι οποίες όμως δεν κατέληξαν πουθενά. Περί το μεσημέρι, τα αντίπαλα στρατεύματα άρχισαν να βάλλουν με τα τόξα. Τα βέλη των Περσών ήταν πυκνότερα, αλλά η αποτελεσματικότητα τους περιοριζόταν, εξαιτίας του ανέμου που έπνεε[30].  Απώλειες υπήρχαν και από τις δύο πλευρές. Οι Έρουλοι του Φάρα (άκρο αριστερό της βυζαντινής παράταξης) κινήθηκαν γύρω από το αριστερό λόφο, με αποστολή να εκμεταλλευτούν την τακτική κατάσταση που θα είχε διαμορφωθεί και να διενεργούσαν επίθεση κατά των νώτων του δεξιού πλευρού των Περσών[31]. 

Αμέσως μετά την ανταλλαγή των βελών, άρχισε η επίθεση του δεξιού των Περσών (Πιτυάξης) εναντίον του αριστερού των Βυζαντινών. 

Οι δυνάμεις των τελευταίων κάτω από την πίεση των περσικών δυνάμεων συμπτύχθηκαν. Μετά από αυτή την τακτική κατάσταση, οι βυζαντινές δυνάμεις επενέβησαν στα νώτα της δεξιάς πτέρυγας των Περσών με το ιππικό των Έρουλων (Φάρας) και στο εκτεθειμένο αριστερό τους (του δεξιού πλευρού των περσικών δυνάμεων) οι Ούννοι (Σουνίκας και Αιγιάν). Σύντομα οι δυνάμεις του Πιτυάξη τράπηκαν σε φυγή[32]. Οι απώλειες των Περσών ανέρχονταν στους 3.000 άνδρες[33]. 

Ο Περόζης, προφανώς αντιλαμβανόμενος την αδυναμία που είχε περιέλθει η δεξιά πτέρυγα του, ενίσχυσε κρυφά το αριστερό του πλευρό με άλλες δυνάμεις και με τους Αθανάτους. Ο Βελισάριος και ο Ερμογένης αντιλήφθηκαν τις προθέσεις του Πέρση Μιρράνη και μετέφεραν τους Ούννους που ήταν αριστερά του κέντρου (Σουνίκας και Αιγιάν) στο αντίστοιχο τμήμα του δεξιού (Σίμμας και Ασκάν). Παράλληλα έστειλαν σε αυτό το τμήμα ενισχύσεις από τις βυζαντινές δυνάμεις που βρίσκονταν στο κέντρο[34]. 

Σύντομα, ο Περόζης διέταξε την επίθεση εναντίον της δεξιάς πτέρυγας των Βυζαντινών (υπό τον Ιωάννη Νικήτα).  Η πίεση που άσκησαν οι περσικές δυνάμεις υπό τον Βαρεσμανά ανάγκασαν τις βυζαντινές δυνάμεις να υποχωρήσουν[35]. Ο Βελισάριος με τις δυνάμεις που είχε ενισχύσει το δεξιό πλευρό του διέταξε την αντεπίθεση.

 Οι Βυζαντινοί κατόρθωσαν να απομονώσουν ένα περσικό τμήμα από τον κύριο όγκο των δυνάμεων, το οποίο συνέχισε την επίθεση του[36]. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης του αγώνα, η σημαία του Βαρεσμανά έπεσε στο έδαφος. Όταν οι Πέρσες αντιλήφθηκαν τι είχε συμβεί διέκοψαν την επίθεση[37]. Ο λόχος των Αθανάτων υπό τον Βαρεσμανά επιτέθηκε κατά των Βυζαντινών για να πάρει τη σημαία[38]. Κατά τη διάρκεια αυτής της συμπλοκής, ο Σουνίκας σκότωσε τον Βαρεσμανά, γεγονός το οποίο προκάλεσε την πτώση του ηθικού των περσικών δυνάμεων, με συνέπεια να τραπούν σε άτακτο φυγή, ρίχνοντας τις ασπίδες τους. Οι Βυζαντινοί κατόρθωσαν να κυκλώσουν ένα περσικό τμήμα, το οποίο είχε σημαντικές απώλειες, περί τους 5.000 άνδρες. Όλες οι βυζαντινές δυνάμεις κινήθηκαν για να καταδιώξουν τους Πέρσες. Ο Βελισάριος δεν επέτρεψε την προχώρηση των δυνάμεών του σε βάθος, επειδή φοβόταν την επιθετική επάνοδο των Περσών[39]. 

                                    Στρατιωτικά Συμπεράσματα.

 Το σχέδιο επιχειρήσεων του Βελισάριου ήταν αμυντικό. Κατασκεύασε μία τάφρο με πιθανό σκοπό να εξουδετερώσει την αριθμητική υπεροχή των Περσών. Στο κέντρο τοποθέτησε τον όγκο των δυνάμεων του, ο οποίος προστατευόταν από δύο τμήματα ιππικού.

 Αυτά ήταν ταγμένα μπροστά από τα άκρα του κέντρου. Στο δεξιό και στο αριστερό πλευρό τοποθέτησε ιππικό.

 Η θέση του Βελισάριου στο πίσω μέρος του κέντρου του έδινε τη δυνατότητα να μπορεί να ασκεί αποτελεσματική διοίκηση και έλεγχο σε όλα τα τμήματα του. Γενικά, το σχέδιο του Βελισάριου ήταν μάλλον συντηρητικό, αν και ισορροπημένο. Ήταν αμφίβολο αν οι Πέρσες δεν έκαναν τόσο μεγάλα τραγικά τακτικά λάθη να μπορούσε να είχε επιβληθεί στο πεδίο της μάχης.

                                               Διοίκηση κατά τη μάχη.

 Η εποχή είχε ωριμάσει και δεν απαιτούσε τον στρατηγό να μάχεται στην πρώτη γραμμή. Η θέση του στο κέντρο και πίσω από τη διάταξη δεν προκαλούσε την πτώση του ηθικού των ανδρών του, όπως στην κλασική αρχαιότητα. Το μεγάλο πλεονέκτημα των βυζαντινών δυνάμεων ήταν η ευελιξία της διοίκησης του Βελισάριου. Κατόρθωσε και διείδε τις δύο επιθέσεις των Περσών (τη δεύτερη ημέρα), με συνέπεια να αναδιατάξει τις δυνάμεις του. Όταν επιτέθηκαν οι Πέρσες εναντίον του αριστερού πλευρού των Βυζαντινών, ήδη είχαν μετακινηθεί οι Έρουλοι πίσω από το λόφο, ώστε να ενεργήσουν κατά των νώτων των αντιπάλων τους. 

Το σχέδιο του για την απόκρουση των Περσών στο αριστερό προέβλεπε τη διενέργεια επιθέσεων στα νώτα και στο πλευρό των Περσών. 

Στη δεύτερη περίπτωση πριν ακόμη επιτεθούν οι δυνάμεις του Βαρεσμανά, συγκέντρωσε όλες τις δυνάμεις των Ούννων στο δεξιό του κέντρου, ώστε όταν θα προχωρούσαν την επίθεση τους σε βάθος, θα διενεργούσε αντεπίθεση εναντίον του πλευρού των Περσών. 

Συγκέντρωση. Ο Βελισάριος κατόρθωσε να συγκεντρώσει τις απαιτούμενες δυνάμεις στον κατάλληλο τόπο και χρόνο. Αυτό τον βοήθησε να αποκτήσει τοπική υπεροχή και να επιβληθεί των αντιπάλων του.

Ηθικό. Οι Βυζαντινοί διατηρούν το ηθικό τους καθ’ όλη τη διάρκεια της μάχης. Η επιτυχία της πρώτης ημέρες αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα εξύψωσης του ηθικού. Επίσης και ένα άλλο περιστατικό που περιγράφει ο Προκόπιος σχετικά με τη μονομαχία δύο διαδοχικά Περσών και ενός Βυζαντινού επέδρασε θετικά στο ηθικό των δυνάμεων του Βελισαρίου.

Πρωτοβουλία –Επιθετικότητα. Η στάση του Βελισάριου θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ενεργητική αμυντική[40]. Αν και η πρωτοβουλία βρισκόταν στην πλευρά των Περσών, παρόλα αυτά υπήρχε ενεργητική αντίδραση από το μέρος του Βυζαντινού στρατηγού. Διείδε όλες τις ενέργειες των αντιπάλων, με συνέπεια να αντιδρά έγκαιρα στις εχθρικές επιθέσεις. 

Οικονομία δυνάμεων. Θα πρέπει να παρατηρηθεί ένα σφάλμα στο σχέδιο του Βελισάριου. Ο κύριος όγκος των δυνάμεων του κέντρου δεν φαίνεται να εμπλέκεται στον αγώνα, παρά το γεγονός ότι ο αντίπαλος διέθετε υπέρτερες δυνάμεις. Φαίνεται ότι επιθυμία του Βυζαντινού στρατηγού ήταν να κρατήσει εκτός της μάχης το πεζικό του[41] και ο αγώνας να κριθεί από το ιππικό. Οι πεζοί περιορίσθηκαν σε στατικό ρόλο. Ίσως αυτός ήταν ο λόγος που το σχήμα της τάφρου είχε σχήμα Μενάνδρου, ώστε το πεζικό να τοποθετηθεί στην ουσία πίσω από το ιππικό των δύο άκρων. Εάν οι περσικές δυνάμεις επιχειρούσαν να κατευθύνουν την κυρία προσπάθεια τους στο κέντρο της παράταξης τότε ο Βελισάριος θα μπορούσε με το ιππικό των πλευρών του να επέμβει πλευρικά κατά του κύριου εχθρικού όγκου. Η ανακατανομή των δυνάμεων δείχνει την ευελιξία που υπήρχε έναντι του σχεδίου.

Ασφάλεια. Ο Βελισάριος φαίνεται ότι λαμβάνει μέτρα για την προστασία του κέντρου του, το οποίο δεν ήταν στο ίδιο ύψος με το ιππικό, αφού στα δύο πλευρά του τοποθετεί αντίστοιχα δύο τμήματα Ούννων. Ορθά ο Βελισάριος δεν επέτρεψε την καταδίωξη των περσικών δυνάμεων, αφού γνώριζε ότι το πολυάριθμο κέντρο του αντιπάλου του ήταν ανέπαφο.

Το σχέδιο επιχειρήσεων των Περσών ήταν απλοϊκό και ουσιαστικά δεν διέφερε από αυτό της μάχης των Γαυγαμήλων. Οι δυνάμεις τοποθετήθηκαν σε δύο γραμμές με το ιππικό στην πρώτη και το πεζικό στη δεύτερη. Οι Πέρσες πεζοί έμεναν αναξιοποίητοι. Χρησιμοποιήθηκαν ίσως μόνο ως τοξότες ή ακοντιστές. Το σχέδιο τους βασιζόταν αποκλειστικά στην αριθμητική υπεροχή τους.

Τα σφάλματα της περσικής διοίκησης που προκάλεσαν την ήττα των Περσών και ήταν τα ακόλουθα:

Οικονομία δυνάμεων. Δεν διατάχθηκε γενική επίθεση σε όλο το μέτωπο των Βυζαντινών, με συνέπεια να επιτρέψει στο Βελισάριο να μεταγγίσει τις δυνάμεις του από το ένα σημείο στο άλλο. Όφειλε ο Μιρράνης να εμπλέξει όλες τις αντίπαλες δυνάμεις (Βυζαντινοί), ώστε να ασκείται πίεση σε όλο το μέτωπο του αντιπάλου του. Επιπλέον, ο Πέρσης στρατηγός δεν επέλεξε την ταυτόχρονη επίθεση όλου του ιππικού του, με αποτέλεσμα να δώσει την ευχέρεια στο Βελισάριο να ενισχύσει τις δυνάμεις του. Εκτός από αυτό, η τμηματική εμπλοκή δεν επέτρεπε την εκμετάλλευση του βασικού πλεονεκτήματος των Περσών που ήταν η αριθμητική υπεροχή τους. Αποτελεί υποχρέωση ενός στρατιωτικού ηγέτη να έχει έτοιμο τον όγκο της δύναμης του για να πλήξει τον αντίπαλο ως ένα ενιαίο σύνολο. Τα διάφορα αποσπάσματα (ασφάλεια του όγκου), τα οποία θα εκπέμψει όλα προορίζονται για να επιτρέψουν να δράσει ελεύθερος ο όγκος του στρατεύματος του[42] . 

  

Διοίκηση κατά τη μάχη. Η απώλεια του Βαρεσμανά (ηγέτης της αριστερής περσικής παράταξης) προκάλεσε τη διακοπή της μάχης και την άτακτη φυγή των ανδρών. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε επίσης στις μάχες της Ισσού και Γαυγαμήλων. Πιθανότερη εξήγηση φαίνεται ότι ήταν η υπερβολικά συγκεντρωτική διοίκηση, η οποία στην περίπτωση της πτώσης του ηγέτη τους προκαλούνταν ο πανικός και την άτακτος φυγή των Περσών. 

  Ευελιξία. Η μονολιθική προσήλωση των Περσών στην αριθμητική τους υπεροχή και η ανυπαρξία κάποιου σχεδίου επιχειρήσεων αποτέλεσαν τις βασικές παραμέτρους της ήττας τους. Ο διάσημος στρατιωτικός συγγραφέας Liddell Hart είπε «Ένας στρατός είναι ένας θεσμός όχι μόνο συντηρητικός, αλλ’ εκ φύσεως οπισθοδρομικός….. Μια πείρα άνω των 2.000 ετών μας αποδεικνύει ότι υπάρχει ένα μόνο πράγμα δυσκολότερο από το να εισάγουμε μια μόνο ιδέα στο στρατιωτικό πνεύμα, και αυτό είναι να αποβάλλουμε μια παλιά[43]».   

Συγκέντρωση. Δεν κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν τη δύναμη τους σε κάποιο σημείο του αντιπάλου, ώστε να πετύχουν τη νίκη. Το μισό περίπου των δυνάμεων τους (δεύτερη γραμμή) έμεινε σε αδράνεια. Πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε μόνο για την τοξοβολία και τη ρίψη ακοντίων, ενέργειες οι οποίες δεν ήταν σε θέση ανατρέψουν την έκβαση του αγώνα. Ακόμη και η πρώτη γραμμή τους δεν επιτέθηκε μαζικά εναντίον των Βυζαντινών, αλλά τμηματικά και κλιμακωτά από πλευράς χρόνου, με συνέπεια να απουσιάζει η μαζικότητα της επίθεσης.   

Ασφάλεια. Φαίνεται ότι η ασφάλεια δεν υπήρχε ούτε ως απλή έννοια στους Πέρσες διοικητές. Κατά την επίθεση του δεξιού τους και στις δύο περιπτώσεις ηττήθηκαν, λόγω τις πλευρικής προσβολής τους από τις βυζαντινές δυνάμεις. Αν ακόμη υποτεθεί ότι κατάφερναν να προχωρήσουν στο αριστερό των Βυζαντινών, δεν έλαβαν καμία πρόνοια για να καλυφθούν από τις δυνάμεις των Ούννων (φοιδεράτοι ταγμένοι στα άκρα του κέντρου). Πολύ περισσότερο την επόμενη ημέρα όπου εκτός από την πλευρική προσβολή δέχθηκαν την επίθεση του Φάρα (Έρουλοι) από τα νώτα. Το ίδιο συνέβη και κατά την επίθεση του αριστερού πλευρού τους όπου δέχθηκαν την πλευρική επίθεση από το σύνολο των Ούννων, οι οποίοι κατόρθωσαν αφενός να διαχωρίσουν τις δυνάμεις και αφετέρου να σκοτώσουν τον ηγέτη τους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Θεοφάνης, Χρονογραφία, 150.24 «Τούτῳ τῷ ἔτει Ἀναστάσιος ὁ βασιλεύς ἐτείχισε τό Δαρᾶς χωρίον ὄν τῆς Μεσοποταμίας μέγα καί ὀχυρόν, μέσον τῶν ὅρεων κείμενον Ῥωμαίων τε καί Περσῶν, καί ἐποίησεν ἐκκλησίας καί ὄρια ἀπόθετα σίτου καί κιστέρνας ὑδάτων καί ἐμβόλους, ὀνομάσας αὐτό Ἀναστασιούπολιν. ἔκτισε δέ καί δύο λουτρά καί ἔδωκεν αὐτῇ δίκαια πόλεως.»

[2] Ο χρονογράφος Ιωάννης Μαλαλάς (399.18) αποκαλεί την πόλη Δόρα και θεωρεί ότι το όνομα αυτό δόθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο γιατί εκεί συνέλαβε τον Δαρείο.

[3] The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, New York – Oxford, 1991, σ. 588

[4] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, σ. 144.

[5] Υπήρχαν οκτώ στρατοί εκστρατείας (comitatenses) υπό τους στρατηλάτες (magistri militum), οι οποίοι ήταν οι ακόλουθοι: στρατηλάτης Πραισέντου Α΄(ασιατικός Βόσπορος), στρατηλάτης Πραισέντιου Β΄ (ευρωπαϊκός Βόσπορος), στρατηλάτης Θρακιών, στρατηλάτης Ιλλυρικού, στρατηλάτης Ανατολής, στρατηλάτης Αρμενίας, στρατηλάτης Ιταλίας (έξαρχος Ιταλίας) και στρατηλάτης Αφρικής (έξαρχος Αφρικής). 
Haldon John, ο.π, σ. 39

[6] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, 1.12.2.1 «Ἴβηρες, οἵ ἐν τῇ Ἀσίᾳ οἰκοῦσι, πρός αὐταῖς που ταῖς Κασπίαις ἵδρυνται πύλαις. αἵπερ αὐτοῑς εἰσι πρός βορρᾶν ἄνεμον. καί αὐτῶν ἐν ἀριστερᾷ μέν ἐχομένη πρός τάς ἡλίου δυσμάς Λαζική ἐστιν, ἐν δεξιᾷ δέ προς ἀνίσχοντα ἥλιον τά Περσῶν ἔθνη» και 1.12.3.3 «κατήκοοι (υποτελείς) μέντοι ἐκ παλαιοῦ τοῦ Περσῶν βασιλέως τυγχάνουσιν ὄντες»

[7] Αφορούσε την ταφή των νεκρών χριστιανών. Προκόπιος Υπέρ πολέμων 1,12,4,3 «καί αὐτῶν τῷ βασιλεῖ Γουργένῃ ἐπέστελλε τά τε ἄλλα ποιεῖν ᾗ Πέρσαι νομίζουσι καί τούς νεκρούς τῇ γῇ ὡς ἥκιστα κρύπτειν, ἀλλ’ ὄρνισί τε ῥιπτεῖν καί κυσίν ἅπαντας»

[8] Ο Καβάδης επιθυμούσε να τον διαδεχθεί ο Χοσρόης, τρίτος γιος του και πρότεινε τον Ιουστίνο να τον υιοθετήσει, ώστε να αποκτήσει τα δικαιώματα. Η υιοθεσία δεν έγινε αποδεκτή, επειδή οι Πέρσες ήταν βάρβαροι.

[9] Haldon John, ο.π, σ. 45-47

[10] Ο Βελισσάριος (500-565) ήταν θρακικής καταγωγής. Αναδείχθηκε ένας από τους σπουδαίοτερους στρατηγούς του Βυζαντίου. Κατέστειλε τη στάση του Νίκα (532), νίκησε τους Βανδάλους, τους Γότθους και τους Πέρσες.

[11] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, 1.13.2.1 «οὗτος Ἰουστινιανός ἐκέλευε Βελισάριον δείμασθαι φρούριον ἐν χωρίῳ Μίνδουος, ὅ πρός αὐτοῖς ἐστι τοῖς Περσῶν ὁρίοις, ἐν
ἀριστερᾷ ἐς Νίσιβιν ἰόντι. ὁ μέν οὖν σπουδῇ πολλῇ τά βασιλεῖ δόξαντα ἐπιτελῆ ἐποίει, τό τε ὀχύρωμα ἐς ὕψος ἤδη πολυανθρωπίᾳ τεχνιτῶν ᾔρετο. Πέρσαι δε ἀπεῖπον μή οἰκοδομήσασθαι περαιτέρω μηδέν, οὐ λόγοις μόνον, ἀλλά καί τοῖς ἔργοις διακωλυταί ἀπειλοῦντες οὐκ ἐς μακράν ἔσεσθαι».

[12] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, 1.10.14.1 «ἀπέχει δέ αὕτη πόλεως μέν Νισίβιδος σταδίους ἑκατόν δυοῖν δέοντας,…»

[13] Haldon John, ο.π, σ. 45, 46

[14] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.13.23.2 «Περσῶν δέ ὁ στρατός μυριάδες μέν τέσσαρες ἱππέων τε καί πεζῶν ἦσαν, ἐφεξῆς δέ ἅπαντες μέπωπηδόν ἵσταντο».

[15] Θεοφάνης, Χρονογραφία, 180.29 «μαθών ὁ Μηράμ, πρωτοστράτηγος τῶν Περσῶν τοῦ βασιλέως, σύν τῷ υἱῷ τοῦ βασιλέως καί τοῖς λοιποῖς στρατηγοῖς Περσίδος συνηγμένοι ἐν τῷ Νιτζίβιος μετά Περσικῆς δυνάμεως πολλῆς, τῷ Ἰουνίῳ μηνί τῆς η΄ ἰνδικτιῶνος ἐπέρριψεν αὐτοῖς μερίσας τό ἴδιον πλῆθος εἰς τρία τάγματα.

[16] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων, 1.14.31.1 «μόνον δέ τῶν ἀθανάτων λεγομένων λόχον ἡσυχῆ μένειν, ἕως αὐτός σημήνῃ ἐκέλευεν».

[17] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.29.2 «οὐχ ἅπαντας μέντοι Πέρσας ὁ Μιρράνης ἀντίους τοῖς πολεμίοις, ἀλλά τούς ἡμίσεις ἔστησεν, τούς δέ ἄλλους ὄπισθεν μένειν εἴασεν. οἵ δή τούς μαχομένους ἐκδεχόμενοι ἔμελλον ἀκμῆτες ἐπιθήσεσθαι τοῖς ἐναντίοις, ὅπως ἀεί ἐκ περιτροπῆς ἅπαντες μάχωνται. μόνον δέ τόν τῶν ἀθανάτων λεγομένων λόχον ἡσυχῆ μένειν, ἕως αὐτός σημήνῃ, ἐκέλευεν. αὐτός τε κατά μέσον τοῦ μετώπου ταξάμενος, Πιτυάξης μέν τοῖς ἐν δεξιᾷ, Βαρεσμανᾶν δέ τοῖς ἐς ἀριστερόν κέρας ἐπέστησεν. οὕτω μέν ἀμφότεροι ἐτετάχαντο.

[18] Για τον περσικό στρατό στην αρχαιότητα βλέπε: Ανδρέας Καστάνης, Στρατιωτική Ιστορία, εκδ ΣΣΕ, Βάρη, σ. 39-42

[19] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1, 14, 25,1 «τό γάρ πεζόν ἅπαν οὐδέν ἄλλον ἤ ὅμιλός ἐστιν ἀγροίκων οἰκτρῶν, οἵ ἐς τήν παράταξιν ἐπ’ ἄλλῳ οὐδενί ἔρχονται ἤ τεῖχός τε διορύττειν καί τούς τεθνεῶτας σκυλεύειν καί τἄλλα τοῖς στρατιώταις ὑπηρετεῖν»

[20] Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τ. Ζ, εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, σ. 160, 161) δεν παρέχει λεπτομέρειες για τη μάχη του Δάρας. Παραθέτει μόνο τα σχεδιαγράμματα της μάχης, τα οποία είναι λάθος, αφού η κεντρική τάφρο είναι σχεδιασμένη ανάποδα. Αν υποτεθεί ότι το σχεδιάγραμμα είναι ορθό, τότε η τάφρος δεν παρείχε την απαιτούμενη προστασία στις βυζαντινές δυνάμεις του κέντρου.

[21] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.13.13.2 «τῆς πύλης, ἥ πόλεως Νισίβιδος καταντικρύ κεῖται, οὑ μακράν ἄποθεν, ἀλλ’ ὅσον λίθου βολήν, τάφρον βαθειάν τινα ὤρυξαν, διεξόδους πολλάς ἔχουσαν. οὐκ ἐπ’ εὐθείας μέντοι ἡ τάφρος ἥδε ὀρώρυτκτο, ἀλλά τρόπῳ τοιῷδε. κατά μέν τό μέσον βραχεῖά τις ἐγεγόνει εὐθεῖα, ἐφ’ ἑκάτερα δέ αὐτῆς ὀρθαί κεραῖαι πεποίηντο δύο, ἐς τά πέρατα ταῖν ὀρθαῖν κεραίαιν αὖθις τάς τάφρους ἐπί πλεῖστον εὐθείας ἐξῆγον».

[22] Ο Προκόπιος (Υπέρ των πολέμων 4.4.29) αναφέρει για τον Φάρα «ἦν δέ ὁ Φάρας οὗτος δραστήριός τε καί λίαν κατεσπουδασμένος καί ἀρετῆς εὖ ἥκων, καίπερ Ἔρουλος ὤν γένος. ἄνδρα δε Ἔρουλον μή ἐς ἀπιστίαν τε καί μέθην ἀνεῖσθαι, ἀλλ’ ἀρετῆς μεταποιεῖσθαι, χαλεπόν τε καί ἐπαίνου πολλοῡ ἄξιον.

[23] Φώτιος Λεξικογράφος, Βιβλιοθήκη, 63.25a.9 «Βούζης δέ ὁ τῆς Ἑῴας στρατηγός»

[24] Το ιππικό ήταν ένα κατ΄ εξοχή επιθετικό όπλο. Αν το ιππικό είχε ταχθεί πίσω από την τάφρο η μοναδική κίνηση που θα μπορούσε να εκτελέσει με άνεση ήταν η υποχώρηση. Ανάλογο παράδειγμα υπάρχει στη μάχη του Γρανικού όπου το περσικό ιππικό τάχθηκε πίσω από την όχθη του ποταμού και η μοναδική κίνηση που μπορούσε να εκτελέσει με άνεση ήταν αυτή της υποχώρησης.

[25] Ο Haldon (ο.π, σ. 48) αναφέρει ότι ο Ερμογένης ήταν υποδιοικητής.

[26] Σούδας Σουΐδας, Λεξικόν, 781 «Φοιδεράτοι: οὕτω καλοῦσι Ῥωμαῖοι τούς ὑποσπόνδους τῶν Σκυθῶν»

[27] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.13.19.2

[28] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.13.25.1 «Τῆς δέ ἡμέρας ἀμφί δείλην ὀψίαν μοῖρά τις τῶν ἱππέων, οἵ κέρας τό δεξιόν εἶχον, ἀποσχισθέντες τοῦ ἄλλου στρατοῦ τοῖς ἀμφί Βούζην τε καί Φάραν ἐπῆλθον. οἱ δέ ὀπίσω κατά βραχύ ὑπεχώρησαν. Πέρσαι δέ αὐτούς οὐκ ἐδίωξαν, ἀλλ’ αὐτοῦ ἔμενον, κύκλωσιν, οἶμαι, πρός τῶν πολεμίων τινά δείσαντες. μετά δέ Ῥωμαῖοι μέν οἱ φυγόντες ἐκ τοῦ αἰφνιδίου πρός αὐτούς ὥρμησαν. οἱ δέ οὐχ ὑποστάντες τήν ἔφοδον ὀπίσω ἀπήλαυνον ἐς τήν φάλαγγα, καί αὖθις οἵ τε ἀμφί Βούζην καί Φάραν ἐν χώρᾳ τῇ οἰκείᾳ ἐτάξαντο. ἐν τούτῳ τῷ ἔργῳ Περσῶν ἑπτά ἔπεσον…»

[29] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.1.1 «Τῇ δέ ὑστεραίᾳ Πέρσαις μέν στρατιῶται μύριοι ἐκ Νισίβιδος πόλεως μετάπεμπτοι ἦλθον,…»

[30] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.36.4 «πνεῦμα γάρ ἐνθένδε ἐπίφορον έπί τούς βαρβάρους ἐπιπεσόν οὐ λίαν αὐτῶν τά τοξεύματα ἐνεργεῖν εἴα.

[31] Oman Charles, The art of war in the middle ages, volume one: 378- 1278 AD, εκδ. Greenhill, London, (1η έκδοση 1885) 1998, σ. 28

[32] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.39.3 «πρῶτοι δέ οἱ τριακόσιοι ξύν τῷ Φάρᾳ Ἔρουλοι ἐξ ὑψηλοῦ κατά νώτου τῶν πολεμίων γενόμενοι ἔργα θαυμαστά ἔς τε τούς ἄλλους καί τούς Καδισηνούς ἐπεδείκνυντο. οἵ δή ἐπεί καί τούς ἀμφί Σουνίκαν πλαγίους ἤδη ἀνιόντας ἐπ’ αὐτούς εἶδον, ἐς φυγήν ὥρμηντο. τῆς δέ τροπῆς λαμπρᾶς γενομένης , ἐπειδή ἀλλήλοις ξυνέμιξαν οἱ ταύτῃ Ῥωμαῖοι γέγονε φόνος τῶν βαρβάρων πολύς.

[33] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.42.2 «τρισχίλιοι ἐν τούτῳ τῷ πόνῳ ἀπέθανον,..»

[34] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.44.1 «Μιρράνης δέ ἄλλους τε πολλούς καί ἀθανάτους λεγομένους ἅπαντες ἐς μέρος τό ἀριστερόν λάθρα ἔπεμψεν. οὕς δή κατιδόντες Βελισάριός τε την Ἐρμογένης, τούς ἀμφί Σουνίκαν τε την Ἀϊγάν ἑξακοσίους ές γωνίαν τήν ἐν δεξιᾷ ἐκέλευον ἰέναι, οὗ δή οἱ ξύν τῷ Σίμμᾳ τε καί Ἀσκάν ἵσταντο, καί ὅπισθεν τῶν Βελισαρίῳ ἑπομένων πολλούς ἔστησαν».

[35] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.45.4 «οἱ δέ οὐχ ὑποστάντες τήν ἔφοδον ἐς φυγήν ὥρμηντο».

[36] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.47.1 «ἅτε δέ τοῖς βαρβάροις ἐγκάρσιοι ἰόντες, διεῖλον αὐτῶν δίχα τό στράτευμα, καί τούς μέν πλείστους ἐν δεξιᾷ εἶχον, τινάς δέ καί ἐγκαταλειφθέντας ἐν ἀριστερᾷ ἐποιήσαντο».

[37] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.47.4 «ἐν τοῖς καί τόν τοῦ Βαρεσμανᾶ τό σημεῖον φέροντα ξυνέπεσεν εἶναι, ὅν δή Σουνίκας τῷ δόρατι ἐπελθών παίει. ἤδη τε Πέρσαι οἱ ἐν τοῖς πρώτοις διώκοντες, αἰσθόμενοι οὗ ἦσαν κακοῦ, στρέψαντές τε τά νῶτα καί τήν δίωξιν καταπαύσαντες ἐπ’ αὐτούς ᾔεσαν, καί ἀπ’ αὐτοῦ ἀμφίβολοι πρός τῶν πολεμίων ἐγίνοντο».

[38] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.49.3 «οἵ τε γοῦν ἄλλοι Πέρσαι καί ὁ τῶν ἀθανάτων λόχος, κεκλιμένον τε τό σημεῖον ἰδόντες καί ἐς τό ἔδαφος καθειμένον, ἐπί τούς ἐκείνῃ Ῥωμαίους ξύν Βαρεσμανᾶ ὥρμησαν».

[39] Προκόπιος, Υπέρ των πολέμων 1.14.50.1 «καί πρῶτος Σουνίκας τόν Βαρεσμανᾶν ἔκτεινέ τε καί ἐκ τοῦ ἵππου ἐς τό ἔδαφος ἔρριψε. καί ἀπ’ αὐτοῦ ἐς δέος μέγα οἱ βάρβαροι ἐμπεπτωκότες ἀλκῆς μέν οὐκέτι ἐμέμνηντο, ἀκοσμίᾳ δέ πολλῇ ἐχόμενοι ἔφευγον. καί αὐτῶν Ῥωμαῖοι κύκλωσίν τινα ποιησάμενοι πεντακισχιλίους μάλιστα ἔκτειναν. οὕτως τε τά στρατόπεδα παντάπασιν έκινήθη ἑκάτερα, Περσῶν μέν ἐς ὑπαγωγήν, Ῥωμαίων δε ἐς τήν δίωξιν. ἐν τούτῳ τῷ πόνῳ ὅσοι δή πεζοί ἐν τῷ Περσῶν στρατεύματι ἦσαν, ῥίψαντές τε τούς θυρεούς καί καταλαμβανόμενοι κόσμῳ οὐδενί πρός τῶν πολεμίων ἐκτείνοντο. Ῥωμαίων μέντοι ἡ δίωξις δι’ὀλίγου έγένετο. Βελισάριος γάρ καί Ἑρμογένης περαιτέρω ἰέναι, οὐδαμῆ εἴων, δείσαντες μή τινι ἀνάγκῃ Πέρσαι ὑποστραφέντες τρέψωνται αὐτούς οὐδενί λόγῳ διώκοντες διασώσασθαι. μακροῦ γάρ χρόνου Ῥωμαίων τῇ μάχῃ ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἡσσήθησαν Πέρσαι.

[40] Ενεργητική Άμυνα είναι η άμυνα που στηρίζεται στην ευρεία χρησιμοποίηση της επιθετικής ενεργείας με τη μορφή της αντεπίθεσης, με σκοπό την απόκρουση της εχθρικής επίθεσης, τη διατήρηση της αμυντικής τοποθεσίας και την πρόκληση στον εχθρό, όσο το δυνατό περισσοτέρων απωλειών. Στρατιωτική Ορολογία, Στρατιωτικός Κανονισμός (ΣΚ) 42-1, εκδ ΓΕΣ/3ο ΕΓ, Τυπογραφείου Ελληνικού Στρατού, Αθήνα, 2001, σ. 80

[41] Oman Charles, ο.π, σ. 29

[42] Foch Στρατάρχου, Αι Αρχαί του Πολέμου, μετάφραση Βεντήρης, Αθήνα, 1926, σ. 40

[43] Η φράση του Liddell Hart αναδημοσιεύεται στο Muraise Eric, Introduction a l’histoire militaire, μετάφραση διεύθυνση στρατιωτικών εκδόσεων, Εισαγωγή εις την Στρατιωτικήν Ιστορίαν, Στρατιωτικαί εκδόσεις, Αθήνα, 1966, σ. 41.