Φούστες...με το μέτρο στην εποχή του Πάγκαλου

Ένα πολύ ωράιο κεφάλαιο από το καινούργιο βιβλίο του Θανάση Βαφειάδη, που συγκεντρώνει στοιχεία για την ιστορία του Κιλκίς από το 1913 εως και το 1940
 .
Το ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΚΙΛΚΙΣ 1913-1940 είναι μια ολοκληρωμένη μελέτη της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας του προπολεμικού Κιλκίς, η οποία στηρίχθηκε κυρίως στην έρευνα των παλαιών εφημερίδων που περιέχονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Ερευνήθηκαν συνολικά 23 εφημερίδες της περιόδου 1913 -1940, από τις οποίες οι 16 εκδίδονταν στην Αθήνα, οι 6 στη Θεσσαλονίκη και 1 στην Πάτρα.

΄΄ΤΟ ΜΑΚΡΕΜΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΦΟΥΣΤΑΣ
 

Μωραίνει Κύριος την γυναίκαν ου βούλεται απωλέσαι! Ο λόγος για την Αριάδνη Πάγκαλου, η οποία φέρεται ως η ηθική αυτουργός της γελοιωδέστατης απόφασης του δικτάτορα να επιβάλλει την επιμήκυνση της γυναικείας φούστας. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια επίσκεψης στο γραφείο του συζύγου της, η εν λόγω κυρία επέπληξε τον διευθυντή της αστυνομίας Ιωάννη Καλυβίτη γιατί επέτρεπε στις γυναίκες να κυκλοφορούν με φούστες μέχρι το γόνατο.

 Ο Πάγκαλος, ως άλλος Κουταλιανός, δεν τόλμησε να διαφωνήσει με τις απόψεις της εριτίμου συζύγου του και διέταξε τον άναυδο αστυνομικό να ετοιμάσει και να εκδώσει τη σχετική απαγορευτική διάταξη. Πράγματι, στις 30 Νοεμβρίου 1925 ανακοινώθηκε η περίφημη διάταξη υπό τον τίτλο 

 «περί ωρισμένου μήκους φουστών δεσποινίδων άνω των 12 ετών και κυριών κυκλοφορουσών εις δημόσια εν γένει μέρη και κέντρα». 

Στο ένα και μοναδικό άρθρο της οριζόταν ότι οι γυναίκες και οι κοπέλες άνω των 12 ετών, όποτε περιέρχονταν τα δημόσια μέρη και όταν εισέρχονταν σε δημόσια κέντρα, όφειλαν να φορούν φούστες των οποίων το κατώτατο άκρο έπρεπε να απέχει από το έδαφος 30 εκατοστά του μέτρου. 

Για τα ανήλικα κοράσια που δεν συμμορφώνονταν συνυπεύθυνοι θεωρούνταν οι γονείς ή οι επίτροποί τους. Όσες παρέβαιναν το μέτρο, η ισχύς του οποίου θα ξεκινούσε από τις 15 Δεκεμβρίου, καταδιώκονταν και τιμωρούνταν σύμφωνα με το άρθρο 7 του ποινικού Νόμου[1].

Ο ίδιος ο Πάγκαλος έσπευσε να εξηγήσει τους λόγους που τον ώθησαν στη λήψη της μνημειώδους ευήθειας αυτής απόφασης: 

«1) Επειδή η μόδα αυτή αντίκειται εις τας ελληνικάς παραδόσεις και δεν επιτρέπεται πιθηκοειδώς μιμούμενοι τας ξένας μόδας να καταστρέψωμεν τα ωραία μας ελληνικά έθιμα. Εις την Ελλάδα θεωρείται άσεμνον να εκτίθωνται δια στέγνωμα τα ασπρόρουχα των γυναικών. Και όμως σήμερον εις τα δημόσια κέντρα κυρίαι και δεσποινίδες επιδεικνύουν όχι μόνον την καλτσοδέταν των αλλά και τα εσώρουχα.

2) Δια λόγους αισθητικούς εις τον τόπον, όπου εγεννήθη το αίσθημα του καλού και του ωραίου, τον οποίον επισκέπτονται όσοι αληθινά αγαπούν το ωραίον δια να το θαυμάσουν, δεν επιτρέπονται τοιαύται ασχημίαι.

 Δεν ρίπτουν ένα βλέμμα αι κυρίαι μας εις τα εθνικά μας ανάγλυφα δια να ιδούν πως οι μεγάλοι μας καλλιτέχναι άφηναν να υπονοείται το ωραίον υπό τας πτυχάς του ελληνικού ενδύματος; Έφθασε καμμία τέχνη ή καμμία μόδα την ελληνικήν ομορφιάν; Ασχημίζει τίποτε περισσότερον την γυναίκα παρά το προπετές και το άσεμνον; Και επιτέλους εάν το αφηνιασμένον άρμα της μόδας μας φέρει μέχρι το φύλλου της συκής, πρέπει ημείς να το ακολουθήσωμεν;

Αυτοί είναι οι λόγοι οίτινες μας ήγαγον εις την λήψιν του μέτρου. Θέλομεν να εξυψώσωμεν την γυναίκαν εις την θέσιν ήτις της εμπρέπει. Να την ανυψώσωμεν εις την εκτίμησιν του ανδρός, εις την εκτίμησιν της κοινωνίας, διότι αυτή είνε ο στύλος της οικογενείας και εις αυτήν ως μητέρα του Έλληνος στρατιώτου αναθέτει και η πατρίς τας ελπίδας της. Δια τους λόγους αυτούς έχομεν την πεποίθησιν ότι και η κοινωνία θα δεχθή εκθύμως την επιστροφήν εις τας ελληνικάς παραδόσεις[2]».

Γέλασαν μέχρι και τα ποικιλόχροα ερίφια

            Η ανακοίνωση του μέτρου προκάλεσε γενική θυμηδία. Αν και οι εφημερίδες αντιμετώπισαν το θέμα με λεπτό χιούμορ, λόγω της ανελεύθερης φύσης του καθεστώτος, οι αναγνώστες τους αναλύθηκαν σε ασυγκράτητα γέλια. Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ δημοσίευσε την 1^η Δεκεμβρίου μικρό μονόστηλο με τίτλο «Ο κ. Πάγκαλος και η κοντή φούστα – Μη χειρότερα!» Την επόμενη τα ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ αναρωτιούνταν για τα πρακτικά ζητήματα εφαρμογής του μέτρου: «Αλλά πως θα διαπιστούται ακριβώς η απόστασις από της γης μέχρι των άκρων του φουστανιού; Να ένα ζητηματάκι σοβαρό μέσα εις την υπόθεσιν αυτήν. 

Φαντάζομαι ότι ο κάθε χωροφύλαξ θα εφοδιασθή με ένα μέτρον ακριβείας και όταν βλέπη φουστάνι που του φαίνεται αντικανονικό, θα σταματά την φέρουσαν αυτό, θα βγάζη το μέτρον, θα σκύβη και θα μετρά. Σαν να λέμε έφεξε για τους χωροφύλακας[3]». Υπήρχαν και οι αισιόδοξες απόψεις όπως αυτή που σημείωνε στο «Μπουκέτο» του Δεκεμβρίου 1925, ότι η γυναικεία πανουργία θα έβρισκε διεξόδους:

 «Το μέτρον το ληφθέν κατά της κοντής γυναικείας φούστας είναι προορισμένον ν’ αποτύχη παταγωδώς. Θα επικρατήσουν εν τέλει οι γυναίκες των οποίων η πονηρία είναι γνωστή και αι οποίαι θα εύρουν ασφαλώς τρόπον να μην το εφαρμόσουν. Θα παίζουν εις βάρος της διαταγής. Θα φορούν κοντά και θα φαίνωνται ότι φορούν μακριά».

Το θέμα απασχόλησε και τον διεθνή Τύπο, που δεν έχασε την ευκαιρία να επιδοθεί σε καυστικά σχόλια: «Τα 30 εκατοστά έγιναν αστραπιαίως διεθνές ζήτημα. Ο ευρωπαϊκός τύπος συνεκινήθη τόσον με το σκέπασμα των γαμπών των ελληνίδων, όσον δε θα συνεκινείτο με το κόψιμο των κνημών όλων των ελλήνων υπό των κομιτατζήδων! Και τι δεν γράφουν τα μεγάλα φύλλα των Παρισίων και του Λονδίνου δια το ζήτημα αυτό! Μας λέγουν ότι επαύσαμεν να είμεθα η χώρα των χαρίτων, μας υπενθυμίζουν τον Πραξιτέλην και τον Φειδίαν, μας κακίζουν ως πουριτανούς, μας ανακατεύουν τας αρχαίας θεάς, μας ξεφουρνίζουν δε και την αθωωθείσαν υπό του Αρείου Πάγου … εταίραν Φρύνην![4]»

Η υπόθεση πέρασε και στα θέατρα της εποχής στα οποία δεν υπήρχε επιθεώρηση που να μην έχει και το σχετικό νούμερο. Ακόμη και οι ρεμπέτες εγκατέλειψαν προς στιγμήν τις ωδές στην ινδική κάνναβη και εμπλούτισαν με σχετικά άσματα στο ρεπερτόριό τους: «Πως μ’ αρέσουνε του Πάγκαλου τα γούστα – τριάντα πόντους νάναι η φούστα».

            Εκείνοι όμως που ξεπέρασαν τον εαυτό τους ήταν τα «μαγκόπαιδα» και οι αργόσχολοι που δεν έχαναν ευκαιρία για καζούρα: 

«Μόλις κυρία ή δεσποινίς με σχετικώς ή απολύτως κοντόν ζυπ ενεφανίζετο ήρχιζεν αμέσως η πρόγκα:

-        Δεν είν εν τάξει!

-        Πω, πω! Κοντή, κοντή!

-        Χωροφύλακα πιάσ’ την!

-        Κάτω τα κοντά!

-        Συμμαζεύτε τον ποδόγυρον.

Τα κοριτσόπουλα ιδίως υπέστησαν ομαδικάς επιθέσεις εκ μέρους των «ευαγώγων» μαθητών πάσης σχολής:

-Κοντό, κοντό!

Αυτό θα ήτο το αθωότερον. Υπήρξαν πειράγματα που έκαναν και γεροπαραλυμένους να ερυθριάσουν[5]».

Μετά τα γέλια ο πανικός και η διαπόμπευση

Μετά τις πρώτες εντυπώσεις που προκάλεσαν ποταμούς γέλιου, η ευθυμία μετατράπηκε σε περίσκεψη και στη συνέχεια σε πανικό. Ακόμη και όσες αρχικά μειδίασαν ή εξοργίστηκαν άρχισαν να σκέφτονται σοβαρά τις επιπτώσεις. Πολύ περισσότερο οι άνδρες τους, που θα πλήρωναν το πρόστιμο σε περίπτωση απείθειας. 

Το ενδεχόμενο επιβολής προστίμου ή φυλάκισης άρχισε να τρομοκρατεί το γυναικείο κόσμο, εξαιρουμένων των μοδιστρών που έκαναν χρυσές δουλειές:

 «Πολλαί έσπευσαν να προμηθευθούν ύφασμα από το ίδιον του φορέματός των, όπως το προσθέσουν ως «φουρρώ». Αλλά άλλαι δεν υπήρξαν τυχηραί. Τα υφάσματα εξηντλήθησαν.

 Οι γυναικείοι εγκέφαλοι σκέπτονται την εφεύρεσιν οιουδήποτε συνδυασμού και θα τον εύρουν βοηθούμεναι υπό των μοδιστρών. Θα γίνουν τα αδύνατα δυνατά, επείγουν δε αι ημέραι. Τόσαι εκατοντάδες γυναικείων φορεμάτων δια να μακρύνουν δεν είνε ευχερής υπόθεσις. Ευκολώτερα αυξοεμειώθησαν τα σύνορα των κρατών. Το φόρεμα εκάστης γυναικός αποτελεί το άπαντόν της. Πολλαί φθάνουν μέχρι του να κρατούν μυστικόν το όνομα της μοδίστρας των. Όθεν μετά τα αστεία μεγάλη ανησυχία εις τα θηλυκά[6]».

Το γελοίο δεν απέχει πολύ από τραγικό και αυτό επαληθεύτηκε σύντομα. Οι δρόμοι της Αθήνας γέμισαν αστυνομικές περιπόλους που σταματούσαν κάθε γυναίκα και με μια μεζούρα μέτραγαν το ύψος της φούστας. Οι παραβάτιδες, η φούστα των οποίων είχε βρεθεί μετά τη μέτρηση κοντή, οδηγούνταν στα Αστυνομικά Τμήματα και στη συνέχεια στο Αυτόφωρο. Ακολουθούσε η διαπόμπευση στις εισόδους και τις αίθουσες των δικαστηρίων.

 Η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο και έτσι άρχισαν να διαμαρτύρονται οι πάντες καθώς που έβλεπαν τις γυναίκες, τις κόρες και τις αδελφές τους να διασύρονται. 

Παράλληλα, τα σχόλια του Τύπου άρχισαν να γίνονται πιο δηκτικά, χαρακτηρίζοντας το μέτρο βάρβαρο και προσβλητικό για το γυναικείο φύλο. Τον διασυρμό των γυναικών στηλίτευσε και ο θεατρικός συγγραφέας Γρηγόριος Ξενόπουλος σε χρονογράφημά του:

 «Κορίτσια καλών οικογενειών συνελήφθησαν εις την μέσην του δρόμου, ωδηγήθησαν εις το Πταισματοδικείον, διεπομπεύθησαν, εγιουχαΐσθησαν, κατεδικάσθησαν, εκρατήθησαν, εφωτογραφήθησαν και εφιγουράρησαν εις τας εφημερίδας με το σώμα … του εγκλήματός των παραπλεύρως, δηλαδή με τις γυμνές των γάμπες. 

Φαντάζεσθε ότι ήτο δυνατόν να εξακολουθήση χωρίς εξέγερσιν επικίνδυνον μία τέτοια βαρβαρότης; Και δεν νομίζετε ότι πολύ πλέον άσεμνον, ανήθικον και σκανδαλώδες διά την κοινωνίαν, διά τα ήθη, από την κοντήν φούστα, ήτο αυτή η καταδίωξις, αυτή η διαπόμπευσις των κοριτσιών;»

Έτσι, μια ωραία πρωία οι αστυνομικές περίπολοι εξαφανίστηκαν από τους δρόμους και το μέτρημα της φούστας σταμάτησε. Μάλιστα, για να μην εξευτελιστούν εντελώς τα όργανα της δικτατορίας, στάλθηκε στις εφημερίδες ανακοίνωση, σύμφωνα με την οποία η απαγορευτική διάταξη δεν ίσχυε πλέον, γιατί δήθεν οι Αθηναίες συνεμορφώθησαν ασκαρδαμυκτί και μάκρυναν τις φούστες τους.

Μακριές φούστες στο μακρινό Κιλκίς

Καθώς τα «συνταρακτικά» αυτά γεγονότα ταλαιπωρούσαν τον γυναικόκοσμο των μεγάλων πόλεων, άγνωστο παραμένει τι αντίχτυπο είχαν στις κιλκισιώτισες. Χωρίς να έχουμε σαφή εικόνα της ενδυματολογικής συμπεριφοράς των γυναικών της πόλης μας αυτήν την περίοδο, δεν μπορούμε να εξακριβώσουμε κατά πόσο τις ενδιέφερε μια διάταξη που στρεφόταν κατά του ενδυματολογικού συρμού.

 Μπορούμε όμως να κάνουμε βάσιμες υποθέσεις για το πόσο επηρεαζόταν οι διάφορες γυναικείες ομάδες. Έτσι, για τις γυναίκες πρόσφυγες που συνέχιζαν να φορούν τις παραδοσιακές φορεσιές του τόπου προέλευσής τους καμία πρακτική σημασία δεν είχε το αν η φούστα απείχε από το έδαφος περισσότερο ή λιγότερο των 30 εκατοστών.

Όπως επίσης δεν είχε καμία σημασία ο ενδυματολογικός κώδικας των δημοσίων εμφανίσεων για τις γυναίκες που σπανίως έβγαιναν έξω από την αυλή του σπιτιού τους ή οι μακρινότερες διαδρομές τους κάλυπταν την ακτίνα της γειτονιάς. Υπήρχε όμως και μια μερίδα γυναικών που ανήκαν στην νεοσύστατη αστική τάξη, η οποία επιθυμούσε διακαώς να επισημάνει την ταξική της θέση μέσω της ακριβής και μοντέρνας αμφίεσης. 

Αυτές μαζί με τις γυναίκες των μικροαστών ήταν οι πελάτισσες των ακριβών μοδιστρών και καταστημάτων νεωτερισμών που υπήρχαν στην πόλη και λογικά ήταν οι μόνες ουσιαστικά ενδιαφερόμενες για το μάκρος της φούστας.

 Για τις υπόλοιπες το θέμα αποτελούσε απλώς αντικείμενο σχολιασμού, όπως επιβεβαιώνει και σχετική ανταπόκριση από το Κιλκίς: «Η περισσότερον αδικιθείσα τάξις με το χθεσινό κρύο ήσαν τα κορίτσια μας, διότι δεν ηδυνήθησαν να κάμνουν επισκέψεις και εκεί συναντώμενα να συζητήσουν το ζήτημα της … ημερός των, - το ζήτημα της φούστας των 30 εκατοστών! Διότι οφείλω να ομολογήσω πως τα κορίτσια μας μόνον δια τας Κυριακάς και εορτάς αφίνουν την συζήτησιν τέτοιων … μικροπραγμάτων![7]»

Ποια όμως ήταν η εκτίμησή τους για την ορθότητα του μέτρου; Αν πιστέψουμε την αντικειμενικότητα της παραπάνω ανταπόκρισης οι νεαρές και μέσης ηλικίας κιλκισιώτισες έβρισκαν το μέτρο ορθό και οι ηλικιωμένες επιβεβλημένο. Οι γριούλες μάλιστα ανάμεσα στις διάφορες παρακλήσεις που απηύθυναν στους αγίους ήταν και η παρακάτω: «Αη Νικόλα καλότυχε φώτισε αυτόν τον Πάϊκαλο! (Πάγκαλο) να τις κατεβάση τα φουστάνια τις αθεόφοβες …»

 Τέλος, όσον αφορά την εφαρμογή του μέτρου δεν υπάρχει καμία σχετική πληροφορία. Θεωρώ όμως ότι κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ, γιατί δεν μπορώ να φανταστώ ότι θα υπήρχε αστυνομικός τόσο σκληροτράχηλος ή τόσο «ζαντός» που θα τολμούσε να απλώσει τη μεζούρα για να μετρήσει τη φούστα κάποιας κιλκισιώτισας …

1. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1-12-1925.

2. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 2-12-1925.

3. Αστυνομικοί στο Βερολίνο μετρούν με τη μεζούρα τις φούστες των κυριών. Ο ευρωπαϊκός Τύπος κορόιδευε την Ελλάδα αλλά και αυτοί τα ίδια έκαναν.

4. Κιλκισιώτισες με τα φορέματα τους μάλλον να ξεπερνούν το όριο των 30 εκ.

---

[1] ΤΑ ΚΟΝΤΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙΑ. ΟΛΟΚΛΗΡΟΣ Η ΑΣΤΥΝΟΜ. ΔΙΑΤΑΞΙΣ. ΕΜΠΡΟΣ 2-12-1925.

[2] ΤΙ ΛΕΓΕΙ Ο κ. ΠΑΓΚΑΛΟΣ ΔΙΑ ΤΗΝ ΚΟΝΤΗΝ ΦΟΥΣΤΑΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 2-12-1925.

[3] ΜΑΚΡΕΜΑ ΤΗΣ ΦΟΥΣΤΑΣ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 2-12-1925.

[4] ΤΙ ΦΩΝΑΖΟΥΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 4-12-1925.

[5] ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΠΟΥ ΑΝΕΣΤΑΤΩΣΕ ΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ. ΚΟΝΤΗ Η ΜΑΚΡΥΑ ΦΟΥΣΤΑ ΣΑΣ ΑΡΕΣΕΙ; ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 3-12-1925.

[6] ΦΡΟΝΗΣΙΣ. ΕΜΠΡΟΣ 2-12-1925.

[7] ΑΠΟ ΤΟ ΚΙΛΚΙΣ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΝΕΑ 11-12-1925.